Конспект
Географияның зерттеу нысаны және ғылымның дамуы
1. 🌎 Географияның зерттеу нысаны
География – Жер бетінің табиғи, қоғамдық, экономикалық жағдайларын, құбылыстар мен үрдістерді зерттейтін ғылым. «Гео» – жер, «графо» – жазамын: 🌍 «Жерді сипаттау» мағынасын береді.
Зерттеу объектісі:
- 🌐 Литосфера – жер қыртысыn
- 💨 Атмосфера – ауа қабығыn
- 💧 Гидросфера – су қабығыn
- 🌱 Биосфера – тіршілік қабығыn
- 🏞️ Табиғы шаруашылық кешендер, ландшафтыларn
Міне, геосфера – географияның басты зерттеу саласы!
2. ⏳ География ғылымының даму кезеңдері
География ұзақ тарихи жолдан өтті, оны шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады:
1) Ежелгі заман – 18 ғасыр ортасы
-
Жер туралы алғашқы мәліметтердің жиналуы
-
Ұлы географиялық ашылулар бастамасы
2) 18 ғасыр ортасынан 20 ғасыр басына дейін
-
Жаратылыстану ғылымдары (климатология, топырақтану) жіктелуі
-
Материктер, елдер жайлы картография қарқынды дамуы
3) 20 ғасыр басы – қазіргі кезең
-
Полярлық аймақтарды игеру
-
🚀 Ғарыштық спутниктер арқылы Жерді кең ауқымды зерттеу
Төмендегі кестеде кезеңдердің ерекшеліктері толық берілген:
|
Кезең |
Уақыты |
Ерекшеліктері |
|---|---|---|
|
1-кезең |
Eжелгі заман – 18 ғ. ортасы |
Алғашқы мәліметтер Ұлы ашылулар бастамасы |
|
2-кезең |
18 ғ. ортасы – 20 ғ. басы |
Жаратылыстану ғылымдары бөлінді Материктерді картаға түсіру |
|
3-кезең |
20 ғ. басы – қазіргі кез |
Полярлық аймақтарды игеру Ғарыштық технологияны қолдану |
3. 🏛️ Тарихи шолу: атақты ғалымдар мен саяхатшылар
Кесте: Атақты тұлғалар мен саяхатшылар
| Зерттеуші | Еңбегі / Ашуы | Уақыты |
|---|---|---|
|
Эрaтасфен
|
“География” (3 кітап), Жер өлшемін есептеу | б.з.д. 3–2 ғ. |
|
Страбон |
“География” (17 кітап), Рим және көрші аймақтар | б.з.д. 1 – б.з. 1 ғ. |
|
Араб саяхатшылары (Масуди, Ибн Батута)
|
Шығыс Африка, Орталық Азия, Таяу Шығыс | 5–9 ғ. |
|
Махмуд Қашқари
|
Түркі халықтарының таралуы, тіл карталары | 11 ғ. |
|
Марко Поло
|
Азияға сапар (Қытайда 17 жыл) | 13–14 ғ. |
|
Афанасий Никитин
|
“Үш теңіздің арғы жағына саяхат” | 15 ғ. соңы |
|
Х. Колумб, А. Веспуччи, Ф. Магелан
|
Ұлы географиялық ашылулар | 15–16 ғ. |
| Герард Меркаторn | Меркатор проекциясы, атлас ұғымы | 16 ғ. |
|
Александр Гумбольдт
|
Салыстырмалы география әдісі | 18–19 ғ. |
|
Жак-Ив Кусто
|
Мұхит зерттеулері, акваланг | 20 ғ. |
4. 🧩 География ғылымының салалары
Физикалық география:
- Жалпы жертану
- Геоморфология (жер бедері)
- Климатология
- Гидрология
- Топырақ географиясы
- Биогеография
Қоғамдық география:
- Экономикалық география
- Халық географиясы
- Әлеуметтік география
- Саяси география
Табиғи-қоғамдық (өтпелі) салалар:
- Геоэкология
- Рекреациялық география
- Медициналық география
- Тарихи география
- Табиғи ресурстар географиясы
Картография – картаны құрастыру, бейнелеу, пайдалану әдістері мен технологияларын зерттейтін сала.
Негізгі салалар (кесте түрінде)
| Сала | Мазмұны | Мысалдары |
|---|---|---|
| Физикалық географияn | Жердің табиғи құбылыстарын зерттейді (рельеф, климат, гидрология) | Геоморфология, климатология, биогеография |
| Қоғамдық географияn | Адам қоғамы, экономика, саясат пен демографияның аймақтық мәселелері | Экономикалық, саяси, халық, әлеуметтік география |
| Табиғи-қоғамдықn | Табиғи орта мен адамның өзара әрекеттесуін зерттейді | Геоэкология, рекреациялық, тарихи, медициналық география |
| Картографияn | Карта құрастыру, бейнелеу, пайдалану әдістері | Атластар, геопорталдар, цифрлық карталар |
5. 🗺️ Қазіргі заманғы география зерттеулері
-
Табиғатты пайдалану және қорғау – экология, табиғат пен адамның өзара байланысы
-
Қоғамның өндіргіш күштерінің аймақтық дамуы – салалық орналасу, экономикалық зоналар
-
Тұрақты дамуды қамтамасыз ету – қоршаған ортаны сақтай отырып, қоғамды өркендету
-
Қолданбалы картографиялық зерттеулер – жаңа технологияларды пайдаланып картаға түсіру
-
Урбандалу және демографиялық мәселелер – қала халқының көбеюі, халықтың көші-қоны
Қазақстан жағдайында да дәл осындай сынақтар бар: Су ресурстарын тиімді пайдалану, шөлейттенуге қарсы күрес, экология және өнеркәсіп салаларының тұрақты дамуын қамтамасыз ету — бәрі де қазіргі заманғы география зерттеулерінің басты бағыттары.
