Сұрақтар базасы
1. Тіл білімі қандай салаларға бөлінеді?
Тіл білімі бес негізгі салаға бөлінеді: фонетика, лексика, грамматика (морфология мен синтаксис), сонымен қатар кей деректерде сөзжасам жеке қарастырылады. Транскриптте атап көрсетілгені – фонетика, лексика, грамматика, морфология және синтаксис.
2. Фонетика нені зерттейді?
Фонетика – тіл дыбыстарының жасалуын, олардың айтылу жолдарын, өзара тіркесу заңдылықтары мен үндесу ережелерін қарастырады. Ол дыбыстың физикалық және физиологиялық ерекшеліктерін де зерттейді.
3. Қазақ тілінде неше әріп бар және олар қалай бөлінеді?
Қазақ әліпбиінде 42 әріп бар. Солардың 12-сі – дауысты дыбыстар, 25-і – дауыссыз дыбыстар, ал қалған 3-еуі – дифтонг әріптер (йо, ю, я) ретінде қарастырылады.
4. Дифтонг дегеніміз не және қазақ тіліндегі дифтонг әріптерді атаңыз.
Дифтонг – екі дыбыстан құралған бір буынды дыбыстық кешен. Қазақ тілінде йо (и+о), ю (и+у), я (и+а) дифтонг әріптеріне жатады.
5. Дауысты дыбыстар қандай белгілеріне қарай жіктеледі?
Дауысты дыбыстар үш түрлі белгіге қарай топтастырылады:
\n- Тілдің қатысына қарай (жуан/жіңішке),
\n- Жақтың ашылуына қарай (ашық/қысаң),
\n- Ерін мен езудің қатысына қарай (еріндік/езулік).
6. Жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды қалай ажыратамыз?
Жуан дауыстыны айтқанда тіл артқа қарай тартылса (а, о, ы, ұ, т.б.), ал жіңішке дауыстыны айтқанда тіл ілгері қарай созылады (ә, ө, і, ү, е, т.б.). Мысалы, "а" - жуан, "ә" - жіңішке.
7. Ашық және қысаң дауыстылардың айырмашылығы неде?
Ашық дауыстыларды айтқанда жақ кеңірек ашылады (а, ә, о, ө, е), ал қысаң дауыстыларда жақ аз ашылады не қысылып тұрады (ы, і, ұ, ү, у).
8. Еріндік және езулік дауыстыларды қалай танимыз?
Еріндік дауыстыларды (о, ө, ұ, ү) айтқанда ерін алға дөңгеленіп созылады. Езулік дауыстыларда (а, ә, е, ы, і, и) ерін артқа тартылып, езу анық байқалады.
9. Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай қанша топқа бөлінеді?
Дауыссыз дыбыстар үн мен салдыр қатысына қарай үш топқа бөлінеді: қатаң (салдыр басым), ұяң (салдыр мен үн аралас), үнді (үн басым).
10. Қатаң және ұяң дауыссыздарға мысал келтіріңіз.
Қатаңдарға: п, ф, к, қ, т, с, ш, ч, х т.б. жатса, ұяңдарға: б, в, г, ғ, д, ж, з жатады. Мысалы, “т” (қатаң) мен “д” (ұяң) – бір-біріне жұп дыбыстар.
11. Үнді дауыссыз дыбыстарға қандай дыбыстар кіреді?
Үнді дауыссыздарға л, м, н, ң, р, й, у сияқты дыбыстар жатады. Бұл дыбыстарда үн салдырдан басым түседі.
12. Үндестік заңы деген не және ол қазақ тілінде қалай көрінеді?
Үндестік заңы (сингармонизм) – сөз ішіндегі, сөз бен қосымша арасындағы дыбыстардың бір-біріне үндесіп, біркелкі әуезбен айтылуы. Мысалы, түбір жуан болса, қосымша да жуан жалғанады (бала – балалар).
13. Буын үндестігі (сингармонизм) неге негізделеді?
Буын үндестігі түбір сөздің соңғы буынына байланысты жалғанатын қосымшаның да жуан не жіңішке болуын талап етеді. Мысалы, "кітап" (а – жуан) + "-қа" (жуан қосымша) → "кітапқа".
14. Сингармонизм заңына бағынбайтын қандай жағдайлар бар?
Кейбір қосымшалар (мысалы, "-мен/-бен/-пен", "-қор", "-паз" т.б.) және күрделі сөздер (қос сөздер, біріккен сөздер, тіркескен сөздер) сингармонизмге толық бағына бермейді. Мысалы, “өнерпаз” сөзінде "өнер" – жіңішке, "паз" – жуан.
15. Қазақ тілінде 42 әріптің қандай тарихи негіздері бар?
Қазақ жазуы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті. Алғашында араб әліпбиі пайдаланылды, 1929 жылы латын графикасына көшті, ал 1940 жылдан бері кирилл жазуына негізделген әліпби қолданып келеді. Осылайша қазіргі 42 әріптік жүйе қалыптасты.
