Конспект
1. Тіл білімі салалары
Тіл білімі негізгі бес саладан тұрады:
- Фонетика (дыбыстар жүйесі)
- Лексика (сөздік құрам)
- Морфология (сөздің құрылымы)
- Синтаксис (сөйлем құрылымы)
- Грамматика (жалпы тілдік ережелер жиынтығы)
2. Фонетика дегеніміз не?
Фонетика (грекше фонэ – «дыбыс, үн, дауыс») – тіл дыбыстарын, олардың жасалу ерекшеліктерін, дыбыстық тіркестердің заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің саласы.
- • Тіл дыбыстары жеке тұрғанда мағына бермейді, бірақ сөз құрауға негіз болады.
- • Фонетика дыбыстың:
- қалай жасалатынын (артикуляция),
- қалай айтылатынын (орфоэпия),
- қалай жазылатынын (орфография) зерттейді.
3. Қазақ әліпбиі және дыбыстар құрамы
3.1 Қазақ әліпбиінің тарихы
| Жыл 📅 | Әліпби түрі 🔤 | Ерекшелігі 💡 |
|---|---|---|
| 1929 ж. | Латын әліпбиі | Араб әліпбиінен латынға көшу |
| 1940 ж. | Кирилл әліпбиіне негізделген қазақ жазуы | Бас әріп (главная буква) жүйесі, 42 әріп енгізілді |
Қазіргі қазақ әліпбиі (кирилл жазуы негізінде) – 42 әріп:
- • 12 дауысты дыбыс
- • 25 дауыссыз дыбыс
- • 3 дифтонг (ё, ю, я)
Төл дыбыстар (қазақ тіліне тән 9 әріп):
ә, ғ, ң, қ, ө, ұ, ү, һ, і
☝ Дифтонг – екі дыбыстың қосындысы: • ё = и+о • ю = и+у • я = и+а
4. Дауысты дыбыстар
4.1 Дауысты дыбыстардың жалпы сипаты
- • Дауысты дыбыстар – өкпеден шыққан ауаның ешбір кедергіге ұшырамай, еркін шығуынан жасалатын дыбыстар.
- • Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар:
а, ә, о, ө, е, ы, і, ұ, ү, е, и, у*
(*«у» кей жағдайда дауыссыз қызметін атқарады*)
4.2 Дауысты дыбыстардың жіктелуі
Тілдің қатысына қарай
| Түрі 🔡 | Дыбыстар 🔊 | Айтылу ерекшелігі 🗣️ |
|---|---|---|
| Жуан 🍁 | а, о, ы, у | Жуан дауысты дыбыстарды айтқанда тіл артқа тартылып, тіл үсті дөңестенеді. |
| Жіңішке 🍀 | ә, ө, і, е, и, э, у | Жіңішке дауысты дыбыстар тіл ұшының ілгері созылуы арқылы жасалады. |
Жақтың ашылуына қарай
| Түрі 🙊 | Дыбыстар 🔈 | Айтылу ерекшелігі 🗣️ |
|---|---|---|
| Ашық 🌄 | а, ә, о, ө, е | Жақ кең ашылады |
| Қысаң 🌑 | ы, і, ұ, ү, и (у) | Жақ тартыла айтылады |
Ерін мен езудің қатысына қарай
| Түрі 😶🌫️ | Мысал дыбыстар 🔊 | Айтылу ерекшелігі 🗣️ |
|---|---|---|
| Еріндік 👄 | о, ө, ұ, ү | Ерін дөңгеленіп, алға созылады |
| Езулік 🙂 | а, ә, е, ы, і, и | Езу кейін тартылады, ерін алға шығып дөңгеленбейді |
4.3 Еріндік үндестік (ерін сингармонизмі)
Сөздің бірінші буынында еріндік дауысты болса, кейінгі буындардағы езулік дыбысты өздеріне ұқсатып өзгертіп жібереді. Мысалы: «жүгері» – күнделікті айтылымда "жүгөрі"; «көңүл» – "көңүл" (ауызекіде).
4.4 Буын талғамайтын және буын талғайтын дауыстылар
- • Буын талғамайтын: а, е, ы, і, о, (у) – кез келген буында келеді.
- • Буын талғайтын: ә, ө, ү, ұ, (и) – көбіне бірінші буында кездеседі, бірақ кірме, біріккен, қос сөздерде басқа буындарда да кездесе береді.
5. Дауыссыз дыбыстар
5.1 Дауыссыз дыбыстардың сипаттамасы
- • Дауыссыз дыбыстар – өкпеден шыққан ауаның әртүрлі кедергіден өтуі нәтижесінде пайда болатын дыбыстар.
- • Қазақ тілінде 25 дауыссыз дыбыс бар.
6. Үндестік заңы
6.1 Буын үндестігі (сингармонизм)
Сингармонизм (грек. syn – «бірге», harmonia – «үндесу») – сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың не барлығы жуан, не барлығы жіңішке болып үндесуі.
- • Түбірдің соңғы буынына қарап, жалғанатын қосымша да сол буынның жуан/жіңішкелігіне сай жалғанады. Мысалы: «балалар» (жуан), «үйлер» (жіңішке).
- • Кейбір қосымшалар буын үндестігіне бағынбайды (мысалы, -мен, -бен, -пен, -паз, -қор, -қой, т.б.).
